Eftir Guðmund­ Karl Snæ­björns­son lækni. Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 28. nóv. 2022.

„Rík­inu er hvergi ætlað að vera „yf­ir­lækn­ir“ allra lækna í meðferð sjúk­linga. Lög­vernduð rétt­indi lækna og skyld­ur eru ekki inn­an­tóm orð á blaði.“

Í upp­hafi skal tekið fram að lækn­um hef­ur aldrei verið bannað að skrifa upp á Iver­mect­in vegna eldri og hefðbund­inna ábend­inga lyfs­ins. Þar hef­ur einu gilt hvort lyf­inu er ávísað á und­anþágu­lyf­seðli, eða eft­ir að lyf­inu var veitt markaðsleyfi (ág­úst 2022). Síðustu ár hef­ur verið ágrein­ing­ur um hvort heim­ilt sé að ávísa því gegn Covid, í fyr­ir­byggj­andi til­gangi og sem meðferð utan sjúkra­húsa, á sviði heim­il­is­lækn­inga, ekki sjúkra­húsa.

Lyfja­stofn­un hef­ur staðið gegn notk­un lyfs­ins allt frá hausti 2020, þrátt fyr­ir að upp­fyllt væru öll skil­yrði lyfja­laga og jafn­vel þótt slíkri beiðni hafi fylgt ít­ar­leg­ar rök­semd­ir, níu síðna rit­gerð með um 50 til­vís­un­um sem benti til öfl­ugr­ar verk­un­ar lyfs­ins gegn Covid. Um­sækj­andi gat bætt við frek­ari rök­stuðningi með til­vís­un til tuga rann­sókna, m.a. einn­ar sem náði til nokk­ur hundruð þúsunda þátt­tak­enda. Mik­il og góð verk­un lyfs­ins ligg­ur fyr­ir, jafn­vel er talið að það skili yfir 91% ár­angri gegn Covid utan sjúkra­húsa. Öllum má vera ljóst hve mik­il já­kvæð áhrif lyfið hefði haft til að draga úr álagi af sjúkra­hús­inn­lögn­um, gjör­gæslu og fækk­un dauðsfalla. Í þessu sam­hengi má m.a. vísa til út­tekt­ar (Descotes) á mörg hundruð rann­sókn­um er varða ör­yggi lyfs­ins. Fyr­ir ligg­ur að auka­verk­an­ir lyfs­ins eru óveru­leg­ar og væg­ar, eng­ar al­var­leg­ar, og að ör­yggi lyfs­ins er jafn­vel um­tals­vert betra en allra lausa­sölu­lyfja sem í dag er hægt að fá í öll­um apó­tek­um lands­ins.

Ágrein­ing­ur minn við rík­is­stofn­an­ir hér­lend­is, viðvíkj­andi samþykki og notk­un lyfs­ins gegn Covid, hef­ur farið í gegn­um stjórn­sýslu­kerfi okk­ar, fyrst Lyfja­stofn­un og land­læknisembættið, sem endaði með stjórn­sýslukæru til heil­brigðisráðuneyt­is­ins. Niðurstaða ráðuneyt­is­ins fól í sér viður­kenn­ingu á lög­brot­um Lyfja­stofn­un­ar. Engu að síður samþykkti ráðuneytið að notk­un lyfs­ins gegn Covid skyldi bönnuð.

Til að fá þessu hnekkt hef­ur und­ir­ritaður stefnt ís­lenska rík­inu fyr­ir dóm. Í mál­flutn­ingi rík­is­lög­manns kom fram að þar sem Lyfja­stofn­un hafi veitt lyf­inu markaðsleyfi hefði ég enga lögv­arða hags­muni leng­ur af mál­inu. Af því verður ekki annað ályktað en að und­ir­ritaður geti með full­um rétti ávísað lyf­inu gegn Covid. Í ný­legu er­indi mínu til heil­brigðisráðherra er því þeim til­mæl­um beint til ráðherra að öll­um lækn­um lands­ins verði þegar í stað til­kynnt um þessa lög­skýr­andi af­stöðu rík­is­lög­manns fyr­ir hönd ís­lenska rík­is­ins og því geti lækn­ar hafið ávís­an­ir lyfs­ins gegn Covid og hvorki Lyfja­stofn­un né land­lækn­ir geti hreyft nein­um mót­bár­um við því.

Á fram­an­greind­um for­send­um hef ég hafið lyfja­á­vís­an­ir Iver­mect­in gegn Covid og hef­ur ráðuneyt­inu þegar verið til­kynnt um það með nýju er­indi til ráðherra heil­brigðismála.

Einn galli er þó á gjöf Njarðar, því verðlagn­ing lyfs­ins kem­ur í veg fyr­ir al­menna notk­un þess. Það skal tekið skýrt fram að eðli máls­ins sam­kvæmt er dóm­stól­um ekki ætlað að taka til­lit til verðlagn­ing­ar­inn­ar. Raun­veru­leik­inn er samt sá, sem kalla má ad hoc- bann, að flest­um er meinuð notk­un lyfs­ins vegna of­urálagn­ing­ar. Lyfið er hræó­dýrt, ef staðið er rétt að inn­kaup­um og verðlagn­ingu þess. Verðlagn­ing­unni má breyta til stór­felldr­ar lækk­un­ar í kjöl­far fyrr­nefndr­ar mál­flutn­ings­yf­ir­lýs­ing­ar rík­is­lög­manns. Vinna ber að þess­ari lausn hver sem niðurstaðan verður í fyrr­greindu dóms­máli.

Í öðru máli, sem nú er komið til umboðsmanns Alþing­is eft­ir að hafa velkst um hjá Lyfja­stofn­un og heil­brigðisráðuneyt­inu, er því haldið fram af hálfu rík­is­ins að sjúk­ling­ur­inn hafi engra lögv­arðra hags­muna að gæta í því til­viki. Því er sú þver­sögn kom­in upp í laga­túlk­un­um lög­fræðinga rík­is­ins að hvorki sjúk­ling­ur­inn né ávís­andi lækn­ir hafi neina lögv­arða hags­muni af ávís­un um­rædds lyfs. Frá sjón­ar­hóli al­mennr­ar skyn­semi þarf að svara því hver geti átt lögv­arða hags­muni ef ekki ein­mitt þess­ir tveir aðilar? Stönd­um við frammi fyr­ir því að ríkið eitt geti átt slíka hags­muni? Vilj­um við búa í sam­fé­lagi þar sem ríkið og full­trú­ar þess sitja við all­ar hliðar borðsins án þess að ein­stak­ling­ar kom­ist þar að? Get­ur fólk varið hags­muni sína í rétt­ar­kerfi þar sem ríkið tek­ur sér úti­lok­andi skil­grein­ing­ar­vald? Slíkt get­ur ekki staðist grund­vall­ar­kröf­ur rétt­ar­rík­is­ins um aðgang manna að dóm­stól­um.

Fyrr­greint dóms­mál snýst í raun um það hvort lög­legt sé og rétt­mætt að ríkið taki fram fyr­ir hend­ur lækna með því að brjóta á rétti þeirra og sniðganga fag­legt hlut­verk þeirra. Slíkt fer í bága við ákvæði lyfja­laga og sam­ræm­ist ekki þeim vald­mörk­um sem rík­inu eru sett að lög­um og stjórn­ar­skrá. Rík­inu er hvergi ætlað að vera „yf­ir­lækn­ir“ allra lækna hvað meðferð sjúk­linga varðar. Lög­vernduð rétt­indi lækna og skyld­ur þeirra gagn­vart sjúk­ling­um sín­um eru ekki inn­an­tóm orð á blaði. Hand­höf­um rík­is­valds get­ur ekki leyfst að sniðganga lög um sjúk­linga og van­v­irða rétt manna til að velja meðferðarmögu­leika sem þeim hugn­ast sér til bættr­ar heilsu og lengri lífdaga.