Þegar einstaklingur telst ekki ábyrgur gjörða sinna er hann talinn ósakhæfur. Oftar en ekki eru ósakhæfir einstaklingar andlega veikir, en undir ósakhæfi falla einnig þeir sem eru greindarskertir eða fatlaðir.
Þegar sakhæfur einstaklingur fremur glæp er ákveðinn tímarammi sem miðað er við hversu lengi hann skuli sviptur frelsi sínu og öðrum réttindum og oftar en ekki styttist sá tími ef hegðun er góð.
Þegar læknir og dómari eru sammála um að manneskjan sem metin var ósakhæf sé ekki lengur talin hættuleg, sjálfum sér eða öðrum, er viðkomandi útskrifaður af réttargeðdeild.
Því miður er það ekki alltaf svo einfalt þar sem erfitt er að finna húsnæði fyrir ósakhæfa einstaklinga utan réttargeðdeildarinnar.
Auk þess gætir úrræðaleysis fyrir ákveðinn hóp sem fellur undir ósakhæfi og lendir þessi hópur því milli kerfa með þeim afleiðingum að vera sviptur frelsi sínu mun lengur en sakhæfir einstaklingar, jafnvel fyrir mun vægari glæp ásamt því að brotið er á mannréttindum þeirra með slíkri nálgun.
Í dag er karlmaður, rétt yfir þrítugu, vistaður á réttargeðdeild. Hann er metinn er ósakhæfur vegna greindarskerðingar eftir alvarleg veikindi sem barn þar sem í framhaldinu varð að fjarlægja u.þ.b helming af heila hans í aðgerð og hefur hann dvalið á réttargeðdeild síðastliðin fimm ár, eftir að hafa lent í átökum og í framhaldinu vistaður á réttargeðdeild.
Hefði þessi umræddi einstaklingur verið talinn sakhæfur má ætla að hann hefði fengið í versta falli fimm ára dóm og verið laus eftir rúmlega þrjú ár, ef hegðun var góð. En sökum skerðinga hans hlýtur hann mun þyngri refsingu þar sem hann er sviptur frelsi sínu tvöfalt lengur fyrir það eitt að vera þroskaskertur. Það skal tekið fram að maðurinn hafði aldrei komist í kast við lögin, að þessu atviki utanskildu.
Vísindin sýna að ekki megi reikna með bata á veikindum hans og því ljóst að maðurinn þarf viðeigandi úrræði á sambýli eða í annarskonar þjónustukjarna.
Ríkið bendir á sveitarfélögin og sveitarfélögin benda á ríkið og fellur fyrrnefnt úrræði einhverstaðar þar á milli.
Á meðan er maðurinn vistaður á réttargeðdeild og engin leið til að segja um hvenær ætla megi að hann fái viðeigandi þjónustu og húsnæði, eða hvort hann yfir höfuð fái slíkt úrræði á sinni lífsævi.
Af þessu má sjá að íslenska réttarkerfið gætir ekki hagsmuna þeirra jaðarsettu sem lifa með þroskaskerðingar, geðfatlanir eða annarskonar skerðingar.
Ef manneskja er ósakhæf af öðrum ástæðum en
andlegum veikindum, til dæmis vegna geðrofs, geðhvarfa eða annarra geðsjúkdóma, sem hægt er að meðhöndla með réttum lyfjum samhliða samtalsmeðferð má reikna með að viðkomandi hljóti eilífðarfangelsi þar sem enginn lagarammi né úrræði eru til staðar fyrir þá sem eru þroskaskertir og komast í kast við lögin. Þar af leiðandi hallar á réttindi fatlaðra hvað þetta varðar.
Ef við ætlum að vera með eilífðarfangelsi hér á landi, væri fjármununum ekki betur varið í að læsa inni barnaníðinga og kynferðisbrotamenn?
Er það ekki fávíst samfélag sem metur þroskaskerta einstaklinga svo stórhættulega að læsa þurfi þá inni og halda þeim frá samfélaginu svo árum skiptir sökum „hættu“ ?
Höfundur er starfsmaður á heimili fyrir fatlaða og baráttukona fyrir jafnrétti.